Upadłość konsumencka to postępowanie służące redukcja lub umorzenie zobowiązań osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej w przypadku zaistnienia jej niewypłacalności i spełnieniu przesłanek opisanych w ustawie Prawo Upadłościowe. Instytucja ta została wprowadzona do polskiego prawa 31 marca 2009 roku. Była ona kilkukrotnie nowelizowana. Ostatnie znaczące zmiany zostały wprowadzone z dniem 24 marca 2020 roku, gdy weszła w życie ustawa z dnia 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw, która wprowadziła znaczącą liberalizację przesłanek, od zaistnienia których uzależnione jest ogłoszenie upadłości konsumenckiej.
O ogłoszeniu upadłości decyduje właściwy miejscowo sąd rejonowy (gospodarczy wydział upadłościowy) na wniosek dłużnika. Wierzyciel posiada uprawnienie do przymusowego wszczęcia tego rodzaju postępowania jedynie, gdy dłużnikiem jest były przedsiębiorca.
Przywołana powyżej ostatnia nowelizacja ustawy znacząco ułatwiła dostęp do upadłości konsumenckiej, likwidując bariery prawne i finansowe (np. w zakresie obniżenia wysokości opłat sądowych i kosztów ogłoszeń, czy ustalenia wysokości wynagrodzeń syndyków na poziomie wielokrotnie niższym niż wynagrodzenia komorników). Wprowadziła ona również uproszczoną treść wniosków o ogłoszenie upadłości konsumenckiej oraz szereg innych ułatwień już na etapie postępowania upadłościowego, czyniąc je bardziej przyjaznym dla osób fizycznych.
Osoba (dłużnik) chcąca skorzystać z tej instytucji, musi złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości do właściwego dla niej miejscowo sądu upadłościowego.
Obecnie aby sąd przychylił się do wniosku dłużnika i ogłosił w stosunku do niego upadłość (konsumencką) muszą zostać spełnione dwie zasadnicze przesłanki, tj. w chwili składania wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej należy posiadać status osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej oraz posiadać status niewypłacalności czyli być dłużnikiem niewypłacalnym. Oznacza to utratę zdolność do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych, i sytuacja ta jest trwała. Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące.
Nowelizacja Prawa upadłościowego z dnia 30 sierpnia 2019 r. w praktyce otworzyła również drogę do ogłoszenia upadłości konsumenckiej byłym przedsiębiorcom. Przepisy sprzed nowelizacji pozwalały bowiem ogłosić upadłość byłego jednoosobowego przedsiębiorcy jeżeli spełniał on określone warunki, zwłaszcza jeżeli wykazał, że będąc do tego zobowiązany w okresie 10 laty przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, złożył wniosek o upadłość jako przedsiębiorca. Obecnie ten warunek został uchylony.
Na gruncie aktualnych przepisów właściwy sąd upadłościowy rozpoznając wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, nie bada już czy do powstania stanu niewypłacalności lub zwiększenia jej stopnia doszło wskutek umyślnego zawinionego działania, czy też wskutek rażącego niedbalstwa. Powyższe okoliczności mają natomiast istotny wpływ na kwestie związane z ustaleniem planu spłaty wierzycieli, rzutując na okres, na jaki sąd może ustalić taki plan spłaty.
Postępowanie prowadzone jest przez wyznaczonego przez sąd syndyka.